Достық деген не? Бұл сұраққа талай ойшыл да, талай қарапайым адам да жауап іздеп келген. Адам туған-туысты қан арқылы алады, махаббат жүректен туады. Ал достық екеуіне де ұқсамайды, бірақ екеуінен де кем емес ерекше байланыс. Осы жазбада мен достықтың өзім түсінген мәнін баяндағым келеді: ол сезім бе, қарым-қатынас па, әлде адамның ішкі таңдауы ма?
Алдымен философтардың пікірін қарадым. Бірақ көп үміт артқандай жауап таба алмадым.
Аристотель достықты пайда үшін, ләззат үшін және ізгілікке негізделген шынайы достық деп үшке бөлген. Оның ойынша, тек соңғысы ғана ұзаққа шыдайды. Цицерон да шынайы достық тек адал адамдар арасында болады деген. Монтень достықтың себебін түсіндіру мүмкін емес депті: “Рух үйлеседі. Доспын, себебі солай.” Кант достықты моральдық өлшем деп қараса, Ницше үшін дос — кейде қарсы шығып, бірақ өсіретін адам.
Бұл ойшылдардың ортақ тұсы — олардың достықты екі адамның арасындағы қарым-қатынас ретінде қарастыруы. Қайсысы да “ол маған — мен оған” деген есепшіл логикадан аса алмайды. Достықты жауапкершілік, міндет, келісім деп сипаттайды.
Ал меніңше, достық ондай нәрсе емес.
Маған достық — ең әуелі сезім. Бірақ ол махаббат секілді өзіне тартатын, иеленгісі келетін сезім емес. Ол — жүрекке жайлап орнығып алатын, сабырлы, терең сезім. Біреуге жаның ашиды, біреудің амандығын тілейсің, біреуді ренжітіп алмауға тырысасың — ол саған ештеңе бермесе де. Бұл — достық. Оның ішінде есеп жоқ, міндет жоқ. Жүрек өз еркімен бір адамға орын беріп қояды.
Кейде досың ренжітеді, түсінбейді, тіпті сатып кетуі мүмкін. Бірақ сен оны іштей кешіре бересің. Әңгімелескің келмей жүрсе де, оның амандығын тілеп жүресің. Бұл әлсіздік емес. Бұл — достықтың терең түрі. Ол жоғалып кетпейді, себебі сен оны жүректен өшіре алмайсың. Ол адам сенің ішкі әлеміңе әлдеқашан еніп қойған.
Адамдармен түрлі себеппен араласуға болады: қызық болғаны үшін, ортақ орта үшін, пайдасы болғаны үшін. Бірақ бұлар достық емес. Егер араласпай кетсең да, жүрегің қимаса, ол дос болғаны. Ал түк сезілмесе — ол баста да дос болмаған. Нағыз достық деген — ренжіссең де, алыстасаң да, іштей ренішті жеңіп, оның жақсылығын тілей беру. Бұл пайдамен өлшенбейді.
Қазақ “амал достық” және “адал достық” дейді. Бірақ шын мәнінде “амал достық” деген — достықтың аты ғана. Ішінде есеп бар жерде достық жоқ. Достық — бөлінетін нәрсе емес. Ол не бар, не жоқ. Есеп жүрген жерде достықтың атына ие болу — ұғымды былғау.
Мен үшін достық — адамдар келісіп алып жасайтын нәрсе емес. Адам біреуді шын дос көрсе, ол алдымен ішкі сезімнен басталады. Сол адамға сенесің, сыйлайсың, жақын көресің. Бұл сезім екінші адамның мінезіне, сені қалай ұстайтынына толық байланысты емес. Кейде араласып кетесің, кейде алшақтайсың, бірақ достықтың ізі жүректе қалады. Достықтың табиғаты осы — шартпен емес, адамның ішкі қабылдауымен анықталады.
Сол себепті достықты бұзып алуға болады, бірақ жойып тастауға болмайды. Егер ол шынайы болса — жек көріп кету мүмкін емес. Мен үшін достықтың анықтамасы — осы.
