Достық деген не? Бұл сұрақты философтар да, қарапайым адамдар да талай қойып көрген. Адам баласы туыстығын қаннан алады, ғашықтық сезімін жүректен, ал достық — екеуіне де ұқсамайтын, бірақ екеуінен де кем түспейтін ерекше байланыс. Бұл жазбамда мен достық ұғымының мәніне үңілгім келеді: ол сезім бе, қарым-қатынас па, әлде тек біржақты шешім бе?
Әуелі бұл ұғым туралы философтар не айтты деп қарадым. Бірақ өзім күткендей жауап таппадым.
Аристотель достықты үш түрге бөлген: пайда үшін достық, ләззат үшін достық және ізгілікке негізделген шынайы достық. Оның пікірінше, тек соңғысы ғана ұзақ өмір сүреді. Цицерон да шынайы достық тек адал, ізгі адамдар арасында ғана болады деген. Монтень достықтың себебін түсіндіру мүмкін емес дейді: “Бұл — рухтың үйлесімі. Неліктен досыммен доспын? Себебі солай.” Кант үшін достық — моральдық өлшем, ал Ницше үшін дос — сені өсіретін, кейде қарсы шығатын, бірақ шыншыл адам.
Байқасаңыз, бұл ойшылдардың бәрі достықты екі адамның арасындағы қарым-қатынас ретінде сипаттайды. Олар “ол маған — мен оған” деген логикадан шыға алмайды. Мұнда достық — жауапкершілік, міндет, моральдық келісім, серіктестік.
Ал мен үшін достық — бұл емес.
Мен үшін достық — бұл сезім. Бірақ ол махаббат сияқты тартып, иеленгісі келетін сезім емес. Ол — жүрекке орнығып алған, сабырлы, тұрақты сезім. Біреуге жаның ашиды, біреудің амандығын тілейсің, біреуді ренжітіп алғың келмейді — ол адам саған ештеңе бермесе де. Бұл — достық. Оның ішінде есеп жоқ, міндет жоқ, тек жүрек қалауымен берілген ішкі орын бар.
Кейде досың сені ренжітеді, сатып кетеді, түсінбейді. Бірақ сен оны кешіре бересің. Тіпті онымен сөйлескің келмей тұрады, бірақ іштей оның амандығын тілеп жүресің. Бұл – әлсіздік емес. Бұл – достықтың терең формасы. Ол жойылып кетпейді, өйткені сен оны жүректен шығарып тастай алмайсың. Себебі ол адам сенің ішкі кеңістігіңде тіркеліп қалған.
Адамдармен түрлі деңгейде араласуға болады: біреумен қызық үшін, біреумен ортақ орта болғаны үшін, біреумен көмек күткені үшін. Бірақ бұл достық па? Жоқ. Егер біреумен араласпай кетсең — ештеңе сезбейсің, онда ол дос болмаған. Нағыз достық деген — сен ренжісіп қалсаң да, оны ойлап жүретін, ештеңе сұрамай-ақ кешіре беретін ішкі байланыс. Ол пайдамен өлшенбейді.
Қазақта “достықтың екі түрі бар” дейді: бірі — амал достық, бірі — адал достық. Мен бұл бөлініспен келіспеймін. Себебі “амал достық” деген нәрсе достықтың өзі емес. Ол — есеп, мүдде, ыңғайластық. Ал достық деген нәрсе, егер шынымен бар болса — онда ол бөлінбейді. Ол не бар, не жоқ. Есеп бар жерде достық атауын қолдану — ұғымды бұрмалау.
Меніңше, достық — екі адамның арасындағы келісім емес, бір адамның ішкі шешімінен басталатын, бірақ жүректе тамыр жайған сезім. Ол екінші тараптың не істейтініне тәуелді емес. Ол қатынасқа айналса — жақсы. Айналмаса — бәрібір жүректе тірі күйінде қала береді. Достық — шарт емес. Ол сезім. Ол — адамның болмысына тән ең жұмсақ, ең тұрақты, ең байсалды тартылыс.
Сондықтан достықты бұзып, сындырып алуға болады, бірақ жойып тастауға болмайды. Егер ол шынайы болса — сен жек көре алмайсың. Міне, осы — достықтың анықтамасы.
