Қазақстанда «сыбайлас жемқорлықпен күрес» жиі айтылатын ұранға айналды. Алайда бұл сөздің астарындағы ұғымдар нақты сараланбаған. Соның салдарынан бүкіл мемлекеттік риторика мен құқықтық механизмдер парақорлықты нысанаға алып, ал шын мәніндегі жүйелік жемқорлық елеусіз қалып отыр.
Парақорлық — бұл екі жеке тұлғаның арасында жүретін мәміле. Бірі ақша береді, екіншісі заңды айналып өтіп, жеке пайда үшін қызмет көрсетеді. Бұл — мемлекеттік актіге қол қою үшін пара сұрау, қызмет бабын асыра пайдалану, жалған құжат рәсімдеу сияқты істер. Парақорлық — адам табиғатындағы әлсіздіктің көрінісі. Ол бар жерде пара да болады. Бұл — жойылмайтын құбылыс.
Ал жемқорлық — мүлде басқа дүние. Ол жеке мәміле емес, жүйелік сипаттағы ұйымдасқан қылмыс. Бұл — бюджет қаржысын жымқыру, жалған жобалар арқылы мемлекет қаржысын талан-таражға салу, өзіне тиесілі компанияларға тендер беру, қағаз жүзіндегі жалған жұмыс орындары арқылы ақшаны иемдену. Жемқорлық — бұл мемлекетке қарсы жасалған әрекет. Ол қауіпсіздікке төнген тікелей қатер. Сондықтан оны сатқындықпен парапар деуге болады.
Парақорлық — ұсақ қылмыс. Жемқорлық — саяси қылмыс.
Бүгінгі таңда біз осы екеуін «сыбайлас жемқорлық» деген бір ұғымның астына тығып, екеуіне де бірдей жаза қолданып отырмыз. Нәтижесінде, 1 миллион теңге пара алған шенеунік көпшілік алдында масқара болып, сотталады. Ал миллиардтаған қаржы жымқырған адам жеңіл айыппұлмен құтылуы мүмкін. Бұл — жемқорлықтың жүйелік сипатын елемеудің салдары.
2025 жылдың маусымында Антикор парақшасында жарияланған істерге көз жүгіртейік. Түркістанда — жерге байланысты пара, Жамбылда — экологиялық қамқорлық үшін пара, Алматыда — мүгедек балаларға арналған қызметтер бойынша пара. Қарағандыда жалған жұмысқа орналасу арқылы ақша жымқыру, ШҚО-да жалған жалақы. Алайда мұның бәрі «сыбайлас жемқорлық» деген ортақ баумен аталып отыр.
Бұл — қате. Себебі біз ұғымдық аражігін ашпаған соң, заң да, қоғам да бұл екеуін шатастыра береді. Парақорлықпен күрес — түсінікті және халыққа ұнайтын тақырып. Бірақ ол мемлекеттік қауіпсіздікке онша қауіп төндірмейді. Ал жемқорлық — мемлекетті іштен ірітіп, болашағын жейтін індет.
Батыс елдерінде де парақорлық болуы мүмкін. Бірақ дамыған елде бюджетті жымқыру, яғни жүйелік жемқорлық дерлік болмайды. Бұл — басты айырмашылық. Біздегі қателік — осыны ажырата алмау.
Жемқорлықты жеңу үшін ең алдымен ұғымдық тәртіп орнату керек. Құқықтық тілде де, қоғамдық санада да. Жемқорлық — мемлекетке қарсы жасалған қылмыс ретінде жеке баппен қарастырылып, ауыр жаза белгіленуі тиіс. Ал парақорлық — жеке құқықбұзушылық ретінде бағалануы мүмкін.
Қазір біз жемқорлықпен күресеміз деп, парақорлықпен ғана күресіп жатырмыз. Бұл — стратегиялық жаңсақтық. Қоғам үшін ең үлкен қатер — ұсақ мәмілелер емес, жүйелік иемдену. Егер осы түсінік өзгермесе, біз күресіп жүрген жоқпыз. Тек елестің соңынан еріп келеміз.
