Түркі танымында киелі жер, қастер тұтатын жердің түрлі атауы бар. Бірі – Ергенеқон, бірі – Жиделібайсын немесе Жерұйық, енді бірі – Өтүкен аймағы. Осылардың ішінде нақты тарихи деректер бойынша, түркілердің үшін орны ерекше мекен – Өтүкен даласы.
Мысалы “Күлтегiннің” кiшi жазуында:“Түркі қағаны Өтүкен қойнауында отырса, елде мұң жоқ. Өтүкен қойнауында отырсаң, мәңгі елдігіңді сақтайсың”,– деген екен. Елтеріс Құтлық қаған болса, «ел боламын десең, Өтүкен орманын тастап кетпе» деп өсиет те қалдырады.
Қазіргі кезде Өтүкен аймағы деп түркі тарихын зерттеушілердің көбі Моңғолияның орталық жағында деп есептейді екен. Халықаралық Түркі академиясының басшысы Дархан Қыдырәлінің айтуынша, бұл өңірдің шығыс жағында Кентей жотасы, солтүстігінде Саян таулары, батысында да Алтай таулары жатыр. Түстігінде атақты Гоби шөліне қарай кететін алқаптар орналасқан. Осы өңірді кесіп өтетін Орхон өзені алқабында түркі қағандары таққа отырған. Түркі заманынан жеткен бәдіздер, балбалдар мен мүсін тастар, ғұрыптық кешендер осы жерде шоғырланған.
Бұны енді зертеушілердің еншісіне қалдырайық, ендігі кезекте –
«Өтүкен» деген атаудың өзі қайдан, қалай шыққан?
деген заңды сауал көкейге тірелетіні даусыз.
Жалпы түркітанушылар бұл сөзді «Көне түркі тіліндегі «ытук» (қасиетті) және «иен» (дала, мекен) сөздерінің бірігуінен құралған. Сөздің мағынасы қасиетті орда, киелі мекен дегенді береді дейді.
Қазақ мифологиясын зерттеуші Серікбол Қондыбай «Арғықазақ мифологиясы» атты еңбегінің бірінші кітабында бұл атауға арнайы тоқтала отырып: «өтү» және «кен» сөздерінен құралғанын айтады.
Яғни «кен» деген сөз «кең», «кеңістік» дегенді білдіреді. Қазақта «кен» деген кеніш, кен орны дегенді және көз, қайнар, бастау деген мағына береді дейді. Демек түбір бір сөздердің ар жағында қайнар, кен болғандықтан темір көз, қайнары деген мағынамен келеді дей келе, тағы бір қасиетті мекен Ергенеқонмен байланыстырып жібереді.
Аңыз бойынша, тауда тығылып өмір сүрген халық, жайлы қоныста көбейіп, қоныс іздеу керек болғанда, әлгі таудан шыға алмай қалады. Ақыры таудағы темірді балқытып, таудан тесік жасап, шыққаны айтылады. Бұл туралы С. Қондыбай «Тескентау» туралы бөлімінде де толығырақ айтып өткен.
Ал «Өтү» сөзінің этимологиясын от сөзімен байланыстырып отыр. Яғни, ыдуқ сөзінің түбі от деген мағына береді дейді. «Өтүкен» «От кен» деген сөз дегенді келтіреді.
Мен С. Қондыбайдың осы еңбегін оқып отырып, өзімше ойға қалдым. Қазақта от деген сөз тағы бір мағына береді. Шүйгін, құнарлы шөпті, яғни мал азығын от деп атайды.
Мысалы, Сырымның жас кезінде шөп тасып жүргенін көрген хан оның сөйлету үшін: Шөпті неге ұрлайсың дейді, сонда Сырым «Туған жердің шөбі – от, суы – нұрлық, біреудің ақысын жеу – ұрлық» деп, әділетсіз ханның айыбын бетіне басқан аңызда да от сөзі айтылады.
Сондай-ақ малдың шөп жегенін «оттау» дегені, кейін қазақта балағат сөзге айналып кеткені бар.
Демек, «Өтүкен» сөзі бар күнкөрісі де, тұрмысы да мал шаруашылығына байланған түркілер үшін «Отты кен» немес «Отты иен», яғни «Шөбі шүйгін, құнарлы дала» дегені емес пе деген ой келді. Кім білсін…?
