Жалпы адамзат үшін өлім үрейлі де, қорқынышты болып көрінері даусыз. Дегенмен, адам баласы бір-бірін өлтіруден бас тартқан емес, бас тартпақ та емес. Алайда бұны қоғам қандай жағдайда да қылмыс деп танитыны даусыз.
Сондықтан бұл – басқа тақырып. Біздің қозғағалы отырған тақырып – рұқсатты немесе заңды өлім мәселесі болмақ.
Қазіргі қоғамда немесе мемлекетте «ең басты байлық – адам өмірі» дегенді басты негіз етіп алады. Ендеше
«ӨЛІМ ҚАЛАЙ ЗАҢДЫ БОЛМАҚ?»
деген сұрақтың тууы да заңдылық?
Заңды өлімді үшке бөліп қарастыруға болады – «эвтаназия», «өлімге көмек», «суицид». Бұлардың қайсысы да орындалса, қылмыс болып табылмайды.
Эвтаназия – белгілі бір күштің не ықпалды күштің рұқсатымен һәм пәрменімен өлімге бұйырылуы. Бұған негізінен мемлекеттің құзыреті себеп болады. Дегенмен фашистердің көсемі Гитлердің осыны желеу етіп, адамдарды қырғын жасағанның кесірінен бұл термин жеккөрінішті болып, тілдік қордан сытылып барады.
Өлімге көмек – жеке тұлғаның өзінің немесе туыстарының /ата-анасы, қамқоршысы, т.б./ өтінішімен өлтірілуі, яки өлімге бұйырылуы. Бұған себеп – адамның жан қиналысы, айықпас дерті деуге болады. Өлімге көмекті қазіргі таңда кейбір елдер /Нидерланды/ заңдастырған.
Суицид – тұлғаның өз еркімен өз-өзіне қол жұмсауы. Рұқсатты өлімдердің ішінде ең жиі орындалатыны – осы. Қазақстан суицид саны бойынша әлемде 3 орынды иеленеді. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметінше, егер әрбір 40 секунд сайын әлемде бір суицид болса, онда Қазақстанда әр сағат сайын бір адам өзіне қол жұмсайды екен. Енді
«АДАМ БАЛАСЫНЫҢ ӨЗІН ӨЗІ ӨЛТІРУГЕ ҚҰҚЫ БАР МА?»
деген сұраққа тоқталайық.
Адамзат бұл сұраққа келгенде, бірінші дінді алға тартары сөзсіз. Ал киелі кітапқа ие дәстүрлі діндердің барлығы өзін-өзі өлтіруді құптамайды. Ислам діні тіпті қатаң тыйым салған.
Бұл тақырыпта бірнеше философтың пікірін келтіре кетейік.
Ислам ғұламасы Бухари «адамды өлтіруге тек Құдайдың ғана үкімі жүреді» десе, ежелгі грек философы Аристотель «бұл – мемлекетке қарсылық» деп тұжырады. Ал Платон пікірі «өлімге тек Құдайдың ғана үкімі жүреді» дей келе, «егер құл өз-өзіне қол жұмсаса, онда ол иесіне қарсылық жасағаны» деп, яғни жоғарыдағы екі пікірмен де сәйкес пікір айтады.
Ал түрік философы Синан Өзбек «Адам – өз өміріне өзі қожа десек, демек өз-өзіне де қол жұмсауға құқылы» деген пікірде.
«Дегенмен – дейді Синан бей – бұған бірнеше фактор сәйкес болуы керек: суицид адамның өз еркімен, ешкімнің қыстауынсыз, ақыл-есі дұрыс қалпында орындалуы тиіс».
Рұқсатты өлімдерге дін мен философияның жауабын айттық. Енді пікірталас ретінде мына мәселеге тоқталғым келіп отыр.
«ҚАЗАҚТЫҢ ҰҒЫМЫНДА ӨЛІМ МӘСЕЛЕСІ ҚАЛАЙ?»
Жалпы қазақ адам өлді деп еш уақытта айтпаған. Орнына «қайтты, қайтып кетті, уақыт болды» деп тұспалдап отырады. Яғни адам келген жағына кетті, бұл уақытша дүниедегі өмірі аяқталды дегенді осылай жеткізеді.
Сондай-ақ, қазақ өмірді «жалған» деген бір-ақ ауыз сөзге сыйдыру арқылы баға бере алған секілді.
Бұлай ойлауына ислам дінінің қатысы бар деп айтуға келмейтін сияқты. Мына жерде жас блогер Садық Шерімбектің қазақ ұғымындағы «әруақтар феномені» туралы жазбасын қыстыра кеткім келіп отыр.
«Құран Кәрімденің Фатыр сүресіндегі 14-аятта:
– «Егер оларға жалбарынсаңдар – дауыстарыңды естімейді. Мүбада, олар естісе де, сендерге жауап қайтара алмайды. Сондай-ақ, Қиямет күні олар сендердің ортақ қосқандарыңнан танады. Толық хабар беруші Аллаһтай сендерге ешкім түсіндірмейді» (Фатыр сүресі, 14-аят) – деп тұрса да, қазақ әруаққа сенімін жалғастыра берген.
Неге деген сұраққа, жаңағыдай жауап, қазақ адамды өлді деп есептемеген. Оны мына ғұрыптардан көруге болады.
Мысалы адам қайтыс болса, жаназасынан бөлек, үші, жетісі, қырқы, жүзі, жылы, бірнеше жылдық асы деп үнемі өзгелермен бірге еске алып отырады. Келін түсірсе де, қайтыс болған әруақтарға сәлем бергізеді, мазарына барған кезде сәлем беріп сөйлесеміз, түсімізге кірсе, көзімізге көрінсе, сұрап ақысын беріп, нанын пісіріп, бір бәтиқасын арнап жатамыз.
Яғни үйдегі қайтыс болған адам қандай да бір себептермен сіздермен қатар «өмір сүріп» жүреді…»
Сондай-ақ, қазақта «өкпеге қисақ та, өлімге қимаймыз» деген тіркес бар. Қандай жағдай болса да, қазақ өлтіру мәселесіне өте сақ қараған. Тіпті өзара соғыста қаза тапса да, «қанға қан, жанға жан» принципінен гөрі, құн даулауға баса назар аударған.
Қазақ хандығы құрылғалы бері, бұрын әскери жарғы ретінде келе жатқан Шыңғыс ханның «Жасағынан» бас тартып, салт-дәстүрге негізделген заңдарды /«Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы», Тәукенің «Жеті жарғысы»/ қолға алды.
Бұл заңдар бойынша аса ауыр қылмыстардың өзіне «Қара найза», «Етек кесу», «Ердің құны жүз жылқы, елу түйе, мың қой» деген ұстанымды алға тартады.
Бұларды айтудағы мақсат, қазақ қазақ болғалы өлімнің қандай түріне де тыйым салынғанын білдіру еді.
Жалпы өлімді туралы өмір ұғымынан бөліп қарауға болмайтын секілді. Дегенмен, демократиялық түсінікпен қарасақ, адам өз өмірі үшін өзі жауапты. Оны өзінің жеке меншігі деп санау керек. Егер ол өз менішігінің бұдан әрі өмір сүруі қажетсіз деп тапса, оның өз еркінде екеніне ешкім күмән келтірмес. Дегенмен өз өзіне қол жұмсаған кезде, сол әрекеті өзгелерге кесір тигізбесін анықтап алуы керек секілді.
Өйткені «Сенің құқың – өзгенің құқы басталған жерден бітеді».
Ал сіз қалай ойлайсыз?
