Ерейментаудан не көрдім? (фото)

Жақында ғана Ерейментауға барғанымды, сол жақтағы ескерткіштердің жағдайын білуге Ұлттық музейдің ұйымдастыруымен саяхаттап барып қайтқанымды әлеуметтік желілердегі парақшаларымда жариялаған едім. Енді ол жерде не көрдім, не түйдім, соны жазсам деген әп әдемі ниетімді жұмыс пен жалқаулық деген екі досым екі жақтан жұлмалап қояр емес 🙁 Әсіресе, екіншісі 😉

Хош, сонымен ең әуелі екі-үш сағат жол жүріп жеттік. Алайда Нұрсерік екеуміз жол бойы ғаламдық мәселелерді талқылап, сонша уақыттың өткенін байқамай қаппыз. (Айтпақшы бұл сапарға музей қызметкерлері және журналистер, блогерлер болып шыққанбыз) Ерейментау маңындағы «Жансары» деген кафеге тоқтап едік, сол жерде жергілікті музей мен ауданның осы саладағы басшылары қарсы алды. Тамақ ішіп, бірер селфи түсірдік те, әрмен қарай кете бардық)

Мұртты қорған туралы

Қарсы алған кісілер бізді бірден ескерткіш басына алып жүрді. Бірінші ат басын тіреген жеріміз «Қумая» түріктік археологиялық-этнографиялық кешені болды. Осы жерге келіп, бұл кешен туралы толыққанды мәлімет берген музей қызметкерлері өз ісінің мамандары екен.

Музей қызметкерлері Айман апамыздың қалай зерттегенін де айтып берді. Ол кісінің жанкештілігіне таң қалмасқа шара жоқ, осы жерге бала-шағасын алып келіп, зерттеу жұмыстарын жүргізген ғой. Не деген берілген адам!

Бұл ескерткіштің ашылғанына көп болмапты. 2009 жылдары тарих ғылымдарының докторы, профессор Айман Досымбаева атты археолог егжей-тегжейлі зерттеген екен. Ол кісінің осынау кешенге сіңірген еңбегі ұшан-теңіз. Таныстырып жатқан жергілікті музей қызметкері Манап Бектасұлы Әдірешев ағамыздың айтуынша, Айман апай сол маңайдағы өзен атымен «Қумая» атты кітап та шығарған екен. Тіптіашық аспан астындағы музейге айналдырамын деп те талпынып көрген екен, бірақ онысы іске аспапты. Егер ол мақсат орындалар болса, тамаша туристік орталық болуға мүмкіндігі бар екенін айтқанда, мен де өкініш білдірдім. Астанаға ең жақын жатқан көне заман ескерткіштерін бұлайша көтермелеп, жағдай жасағанда, қандай керемет болар еді деген ой келді.

Осылай алдын ала танысып алған соң, әрмен қарай ескерткіштерді аралап кеттік. Енді ол кешен туралы білгіңіз келсе гуглден іздеп көріңіз немесе Айман Досымбаеваның «Қумая» деген кітабын оқып аларсыздар деген үмітпен, толықтай ақпаратты жазуды жөн көрмей отырмын, құрметті оқырман! Тек өзімнің көргенімді айтайыншы, ия?! 🙂

Ең алдымен келген ескерткіш айнала тастар үйілген жартылай қоршау секілді екен. Бұндайды археологтар»мұртты қорған» деп атайды екен. Себебі мұрт секілді бейнеленіп тұратында болса керек. Мені таңқалдырғаны осы ескерткіш болды.
Неге дейсіз бе? Бұл жердегі мына бір дөңгелек қорған біздің заманымыздан бұрынғы ХІ-ХІІ ғасырларға, яғни қола дәуіріне тиесілі екен.

Осы суреттегі дөңгелек қорғанды ары қарай жалғап жатқан «мұртты қорған» жаңылмасам, б.з.д. І ғасырларға, яғни сақ заманына тиесілі дейді. Ал солардың дәл қасында тағы бір балбал тас тұр, ол VI-VIII ғасырларға тиесілі екен. Батыс түрік қағанаты дәуірінен жеткен ескерткіш болса керек.

Атамекенім дейді қазақ, атажұртым дейді қазақ. Ата-бабам жатқан жер деп тәу етеді қазақ. Тіпті сол үшін жатпен соғысып, өзінің жері екенін ата-баба сүйегі жатқан жерді меншігім деп есептемей ме? Осының бәрі мына үш дәуірге тиесі қорым айтып беріп отырған секілді (өз ойым)

Шамасы бұл түркілердің құлшық етер, құрбан шалар жері болса керек деген ой түйдік. Енді осы жерде маған тағы бір ой келді. Біз ғой, тарихта, бір тайпа келеді, ол кетіп, орнына басқа келеді дегендей оқып келеміз. Негізі сол тайпа ешқайда кеткенде жоқ, келген де жоқ, тек атауы немесе басқарушылары өзгерген ғой. Мысалы кейбіреулер, ойбай, ол жер қазір біздікі болғанмен, көшпенділердің бірінікі болуы мүмкін ғой дейді. Ал ол ойды дәл осы ескерткіш жоққа шығарып отыр. Сонау қола дәуірінен, кейін сақ дәуірінен, одан кейін түрік қағанатында да бір қорымды пайданалануы қалай?! Әлбетте, қазіргі қазаққа тән әдет, ата-баба сүйегі жатқан жерді қастерлейтіні осы кездерден қалса керек. Әйтпесе көшпенді тайпаға қай жерде жерленгенінің не маңызы бар?! Қазіргі атамекен дегеніміз осы емес пе?!

Ия, біртүрлі сөйлеп кеттім бе, бірақ өз ойым өзіме түсінікті))

Қос батыр ескерткіші туралы

Қош, «мұртты қорғаннан» кейін,  одан сәл былайлау жатқан «Қос батыр» ескерткішіне келдік. Бұл жерде бір қоршауда екі бірдей ескерткіш тұр. Бұл көне түрік дәуірінің көзі екен.

Бір айта кетерлігі, еліміздің өзге жерлерден, мысалы Меркеден табылған осындай көне түрік ескерткіштерінің бәрінде дәл осындай кесе мен қару бейнеленген екен. Мерке қайда, Ерейментау қайда?) Бірақ ескерткіштер бірдей…

Көріп отырғандарыңыздай, ескерткіштегі адамның оң қолында кесе, сол қолында қанжар тұр. Археологтардан сұрағанымда, кесе — ант-судың белгісі, ал қанжар ол көшпендінің басты қаруы ғой деген сыңайда жауап берді. Қанжарды білмеймін, бірақ ант-су туралы уәжге қоңылтақсып қалдым. Одан да тереңірек филасофиялық ой күткем. Бірақ кім білсін, қазақ біреу дымы қалмай уәде беріп жатса, «ант-су ішті» деп сипаттап жатады ғой…

Айтпақшы мұнда адам жерленбеген екен. Шамасы түріктер ата-бабасына арнап, тас мүсін орнатып, ғұрыптық қоршау жасаған. Археологтар тастарды алып, ішін ақтарғанда, ортасынан диаметрі 50 см жағылған ошақтың орны табылған. Ол жерде құрбандыққа шалынған ұсақ малдың сүйектері болыпты.

Сонымен қатар, төменгі қабірдің айналасындағы таста таңба басылған екен. Қайта-қайта қарап, қандай таңба екенін анықтау мүмкін болмады. Археологтар оны рудың, тайпаның таңбасы дейді. Бұл да бір бізге келетін «тірлік» сияқты ма, қалай өзі?! 🙂

Ерейментау қаласында өткен семинар туралы

Бұдан кейін, салып ұрып, Ерейментау қаласына тартып кеттік. Қала деймін-ау, кішігірім поселке. Бірақ қала аталады екен. Қоя берші, осы жерден бір тамақтанып алдық та, Үмбетей жырау атындағы мәдениет үйіне ат басын, тойыс мәшине тұмсығын тіредік.

Бұл жерде аудан тұрғындары мен аудан басшысы күтіп отырған еді. Өйткені жанымыздағы музей қызметкерлерінің негізгі жұмысы «Ерейментау ауданының тарихи-мәдени мұрасы: сақтау, зерттеу мен насихаттау мәселелері» деген тақырыпта семинар өткізілу керектұғын.

Егер бейсауат жүрген, қолында металіздегіші бар, тарихи жерлерді аралап жүрген жандарды көрсеңіз, аудан басшылығына немесе Ұлттық музей қызметкерлеріне хабарласу керек.

Бұл семинар мен үшін әдеттегідей баяндама оқу болар деп ойлағам, бірақ шынымен құнды дүниелер айтылды. Айталық, осы сапарды ұйымдастырушылардың бірі — Ұлттық музейдің «Халық қазынасы» ғылыми-зерттеу институтының басшысы Ақан Оңғарұлы ескерткіштерді қорғау туралы шыр-пыр болып жүрген жан екен. Қазір еліміздің барлық жерінде көне құнды дүниелерді, әсіресе, алтын-күміс секілді бұйымдарды іздестіріп жүрген саяхатшылар аз емес екен. Егер сондай бейсауат жүрген, қолында металіздегіші бар жандарды көрсе, аудан басшылығына немесе Ұлттық музей қызметкерлеріне хабарласу керек екенін айтып өтті. Қазіргідей тарихи құндылықтарымыз аспан астында айра-жайра боп жатқан қазіргідей сәтте, қоғамның белсенділік танытқаны керек-ақ.

Бөгенбай батыр атындағы Ерейментау тарихи-өлкетану музейі туралы

Семинар біткен соң, қаладағы саяхатты одан әрмен жалғастырдық. Бұл жолғы бағыт — Бөгенбай батыр ескерткіші және батырдың атындағы Ерейментау тарихи-өлкетану музейі.

Бұл жерде енді өлкетану музей болғандықтан, суреттер сөйлесін дейік)

Жергілікті қолөнершілер жасаған бұйымдар

Әлбетте, мына жоғарыдағы экспонаттардың дені көп адамдар үшін таңсық емес шығар. Бірақ ақпарат үшін орналастырдым. Ал мен үшін таңсық нәрсе, мынау жүз жыл бұрын жасалған бесік болды.

Жаңылмасам, 1904 жылы талшыбықтан жасалған бесікті музейге жергілікті тұрғындар табыс етіпті. Бұрын ағашты жонып жасаған бесікті көріп жүргенмен, талды иіп әкеп, құрастырған бесікті естігенім болмаса, көрмеген екем. Өте ғажап, әрі оның өте ертеде құрастырылғаны да қызықтырады екен…

ТҮЙІН

Мінекей, осылай бір күннің ішінде Ерейментау өңірін аралап қайттық. Талай нәрсені көрдік, талай дүниені көңілге түйдік. Ескерткіштер, әсіресе балбал тас, «мұртты обалар» туралы біраз мәліметке қанық болдық. Осы жердегі ескерткішті өз қолымен қазған археологтармен сөйлестік. Олардың қазу әдістерімен таныстық. Керемет әсер! (Сол әсер болар, біраз күн жаза алмай жүргенім 🙂 )  

Сонымен қатар, бұл саяхаттан ғажап әсермен қатар, ойға батып қайттым. Біздің Атырау өлкесінде де тарихи жерлер өте көп. Көнені айтпағанның өзінде, Исатай мен Махамбет жүріп өткен жерлерді немесе анау Нарын құмын археологтар бір аралап шықса, қаншама тарихи жаңалықтар ашылар ма еді? Бірақ оған бетбұрар ешкім жоқ боп тұр ғой.

Осы ойымды Ақан Оңғарұлына айтып көріп едім: «Ол жаққа экспедиция жіберсе, қуана-қуана барар ем, бірақ қаржының жоқтығы қолбайлау ғой. Жекелеген демеушілер қолдаса да, сол жерлерді аралап қайту керек. Өйткені археологиядағы тың өңірлердің бірі» деп жауап берді.

Әрине, оған күмән бар ма? Бірақ жағдайға қарасақ, ондай экспедиция аттандырар күннің ауылы әлі алыс сияқты… 🙁

Археолог пікірлері