Жалпы бұл сөздің мағынасын түсіну үшін бірінші «заман» ұғымын талдап көру керек секілді. Оның өзінің мағынасын қалай түсінетінетінімізді анықтап алмасақ, жалпы нақылдың мәніне тереңдей алмасымыз анық.
Хош, сонымен «Заман» үш бірдей ұғымды – «уақыт», «кеңістік» және «қоғам» ұғымдарын бойына сидырған категория деуге келеді.
Өйткені «ол заман» десек, көз алдымызға белгілі бір дәуір көз алдымызға келеді емес пе?! Ал ол белгілі бір аймақта болған, сол кездегі белгілі бір ортаға тән дүниелер.
Мысалы, «заман» сөзін ауызға алар болсақ, тілге алғаш болып «Зар заман ақындары» деген тіркес оралатыны белгілі. Ол кез – тек қазақ жерінде ғана орын алған, XIX ғасырдағы патшалық Ресейдің қазақ жерін түгелге жуық жаулап, құнарлы жерді тарып алып, қазаққа бұратана халық ретінде қарай бастаған уақыт болатын. Күні кеше сайын далада еркін жортып жүрген халқының өрісі тарылып, күнкөрісі кері кетіп бара жатқан кезін көрген ақындардың жанайқайы шыққан жылдар.
Бұл уақытта басқа бір кеңістікте, яғни басқа аймақта өмір басқаша болып жатқаны тарихтан белгілі. Олар үшін зар заман емес, гүлдену дәуірі болып жатуы бек мүмкін. Бұларды келтіріп отырғаным – заманның кеңістікке, уақытқа, сол уақыттағы қоғамдағы болып жатқан оқиғаларға қандай қатысы бар екенін көрсеткім келгені еді.
Тарихқа әрі қарай көз салсақ, Еуропа «Ренессанс дәуіріне» дейін ғылымға қырын қарап, діни догмалық түсініктерге ғана арқа сүйеп, ғылыми жаңалық ашқандарды «күпірлер» ретінде отқа жағып жатса, керісінше Таяу Шығыста ғылым дамып, қазіргі біраз ғылымның іргетасын қалаған ғұламалардың көптеп шыққаны тарихтан белгілі.
Яғни бір уақытта өмір сүргенмен, екі түрлі кеңістікте өмір сүрген қоғамның өз заманы бар, екеуін бір заман деуге келмейді.
Сондай-ақ бір кеңістікте, екі түрлі уақыттағы қоғамды да бір заман дей алмас едік. Оған, алысқа бармай-ақ, күні кешегі Совет Одағы уақыты мен қазіргі тәуелсіз Қазақстан қоғамын мысал ретінде келтіруге болады.
Ал бір кеңістік, бір заман, бірақ екі түрлі қоғам бола ма?
Қызық сұрақ, бірақ екі түрлі қоғам болады. Айқындау мысал, үнділердің кастасы: : брахмандар, кшатрилар, вайшья, шудра деген секілді.
Әрқайсысы бір уақыт, бір кеңістікте өмір сүріп жатқандарымен, қоғамдар бір дей аламыз ба? Жоқ, әрине. Олар өзінің өмір тарихындағы белгілі бір кезеңді жақсы немесе жаман заман дей алуы бек мүмкін. Бірақ брахмандар жақсы заман деген уақытын шудралар «керемет» өмір дей алар ма еді? Олай деуі екі талай. Демек қоғамы екі түрлі деуге толық негіз бар.
Сондай-ақ, қарапайымдап айтсақ, қоғам дегеніміз бір уақытта, бір кеңістікте туған мүдделері мен ой-дүниетанымы сәйкес келетін адамдардың бірлестігі.
Егер адам қоғамнан өзгеше ойлап, дүниетанымы басқа болса, қоғамның мүшесі бола тұра шетқақпай көрер еді. Оның өзінің қоғамына көңілі толмай, өзінің мүддесі мен өз көзқарасы сәйкес келетін өзге орта іздеуі мүмкін. Ал ондайды іздемей, сол қоғамның бір бөлшегі болуға бел буса, демек сол қоғамның барлық көзқарасы мен мүддесін сіңіруге мәжбүр.
Демек, ол уақыт пен кеңістік арқылы туған қоғамға қарай қалыптасқан, яғни заманына қарай бейімделген адам болмақ.
